محیط آشیقی قم- ساوه- همدان/ اسدالله امیری
به نقل از: مجله بایرام- زنجان- شماره ۱۹- تیرماه ۸۸
محيط آشيقي قم - ساوه-همدان
اساتيد و محققين فرهنگ ترکي، محيط آشيقي موجود در ايران را از نظر جغرافيايي و شيوههاي اجرا به مناطق مختلفي تقسيم نمودهاند. از جمله دکتر علي قافقازيالي در کتاب "ايران تورکلري آشيق محيطلري" محيط آشيقي ايران را به نواحي زير تقسيم ميکند:[1]
1) محيط آشيقي تبريز- قاراداغ
2) محيط آشيقي اورميه
3) محيط آشيقي سولدوز- قاراپاپاق
4) محيط آشيقي زنجان
5) محيط آشيقي قم- ساوه
6) محيط آشيقي خراسان-ترکمن صحرا
7) محيط آشيقي قشقايي(جنوب و مركز ايران)
در اين مقاله سعي شده است به محيط فرهنگي پنج استان جنوبي آذربايجان ايران (قزوين، تهران، مرکزي، قم و همدان) پرداخته شود.
اين محيط مشتمل بر مناطق ترکنشين استان تهران (ترکان بومي و غيرمهاجر شهرهاي ساوجبلاغ، نظرآباد، اشتهارد، شهريار و مناطق ترکنشين شهرستانهاي گرمسار، فيروزکوه، ورامين و ... ) [2]، و همچنين استانهاي اکثراٌ ترکنشين قم (قم، جعفرآباد، خلجستان و.. )،
مرکزي (اراک، فراهان، شازند، کميجان، خنداب، آشتيان، تفرش، خمين، محلات، ساوه، زرنديه و ...) [3]، قزوين (قزوين، آبيک، تاكستان، بوئينزهرا، خرقان و ...) و همدان (همدان، اسدآباد، بهار، ملاير، رزن، کبوترآهنگ و ) ميباشد.
امروزه ميتوان گفت مرکزيت محيط آشيقي مذکور در شهر قم قرار دارد به طوريکه هم اکنون در شهر قم چهار استريو به توليد و توزيع محصولات فرهنگي به زبان ترکي مشغولند [4].
حتي استريويي با نيم قرن سابقه در شهر قم عليرغم اينكه مسوليتش با شخصي غير تركزبان بوده و از ابتدا كار خود را با موسيقي فارسي شروع نموده است به دليل استقبال مردم از موسيقي تركي به سمت توليدات فرهنگي تركي گرايش پيدا نموده و كمك شاياني نيز به اعتلاي فرهنگ تركي در منطقه نموده است. علاوه بر شهر قم شهرهاي کرج، ساوه و همدان نيز به عنوان مراکز آشيقي اين منطقه مطرح ميباشند. به گفته آقاي نصرتالله زرگر، فعال فرهنگي منطقه شهريار و کرج، هاواهاي اين منطقه شبيه به هاواهاي ساوه ميباشد. از طرفي مناطقي مانند بيجار و قروه در استان کردستان تحت تاثير موسيقي ترکي استان همدان بوده و همچنين اين محيط ميتواند نقش حلقه اتصال موسيقي مناطق ترکنشين مركزي و جنوبيکشور از قبيل فريدن، چادگان، شهرکرد، سامان، قشقائيه، طوايف ترک استان کرمان با موسيقي استانهاي شمالي آذربايجان ايفا نمايد. از شعراي بسيار تاثيرگذار اين محيط حکيم تيليمخان ساوهاي ميباشد. در كنار حكيم تيليمخان شعرايي مانند شاهاسماعيل خطايي، خسته قاسيم، مأذون قشقايي، مهجور خندابي نيز بر اين محيط تأثير نهادهاند. در مراسم ساليانهاي که در بزرگداشت حکيم تيليمخان در روستاي مرغئي ساوه (زادگاه تيليمخان) برگزار ميگردد استاداني از تقريبا تمامي مناطق ترکنشين ايران شرکت مينمايند. بزرگاني همچون: دكتر جواد هيئت، پروفسور محمدتقي زهتابي، دكتر محمدعلي فرزانه، دكتر علي كمالي، دكتر گونئيلي، سيدحيدر بيات، حسن دميرچي، غلامرضا بهاري، اسدالله مرداني و افرادي از ترکمن صحرا و ساير مناطق ايران تابحال در اين مراسم شركت کردهاند.
همچنين منطقهاي کوهستاني به نام قاراقان (خرقان) که بین استانهاي مرکزي، قزوين و همدان تقسيم شده است در اين محيط واقع است. شخصيتهاي فرهنگي ما از قبيل غيبعلي آوجي، دکتر علي کمالي، شاعر اکبرخان رزّاقي، آشيق مسيحالله رضايي، آشيق کاظم مشهدي و ... از اين منطقه برخواستهاند. منطقه قاراقان از نظر آب و هوايي و قدمت تاريخي و مناطق باستاني حائز اهميت است. برجهاي دوقلو در نزديکي آبگرم، علي بولاغي، کوه اينجيقارا در نزديکي ازبيزان- چيليسبان و آسقين و ... ميتوانند باعث ايجاد جاذبههاي توريستي منطقه قاراقان گردند. پيشنهاد بنده اين است که مجموعهاي جهت برگزاري مراسمهای فرهنگي و آشيقي در سطح كشوري و منطقهاي در آنجا ايجاد گردد. البتّه اين طرح از طرحهاي اجرا نشده مرحوم دكتر علي کمالي در روستاي بند امير قاراقان ساوه نيز بوده است.
در شهرهاي مهاجرپذير مانند قم و کرج ارتباط ترکهاي مهاجر نواحي شمالي آذربايجان (استانهاي آذربايجان شرقي و غربي و اردبيل و زنجان و ...) با ترکان بومي باعث تقويت اين هنر در اين شهرها شده است.مثلا موسيقي متن آلبوم «کؤرپو» که با صداي شاعر ساوهاي(براتعلي فتحالهي) در استريو نوايدلشده کرج دکلمه شده، توسط آشيق بيژن اسلامي خلخالي نواخته شده است.
همچنين اشعار شاعر اهل بويينزهراي قزوين، آقاي درويش بهروان اينانلي، در کرج علاوه بر
آشيقهاي بومي اطراف کرج مانند آشيق مسيحالله رضايي، توسط آشيق بيژن اسلامي و ديگران نيز خوانده ميشود. از نقطه نظر تنوع لهجههاي ترکي آذري نيز، اين محيط رنگارنگي زيبايي را دارا ميباشد: لهجه ترکهاي شاهسون، ترکهاي غير شاه سون در کنار لهجه باستاني ترکي
خلجي در ناحيه خلجستان (مابين قم و تفرش) و همچنين لهجه خاص شهرهاي خنداب و شهرستان بهار و نیز روستاهاي اطراف خمين و محلات (شهرها و روستاهاي قورچيباشي، چنار و ...) تنوع لهجه(ترکي) خاصي به اين محيط داده است.
اشعار و داستانهايي که توسط آشيقهای این محیط خوانده ميشود عبارتند از:
داستان کوراوغلو، شاه اسماعيل، اصلي و کرم، سيدي و پري، اسعد نظام، تيليمخان و مهري، خسته قاسم، مأذون قشقايي، مهجور خندابي، آشيق رضعلي، تورکمان محمود، آشيق رضا بهاري و ... . در خصوص حكيم تيليمخان علاوه بر اينكه اشعار پر محتواي ايشان زينتبخش مراسم آشيقي بوده، داستان عاشقانه مهري و تيليمخان نيز توسط آشيقها نقل ميگردد.
معمولاً آشيقي كه از تيليمخان بيشتر بداند، همان قدر استادتر است.
مانند همه جاي آذربايجان، در اين محيط نيز هنر آشيقي نسل به نسل از گذشتگان دور به اين دوره رسيده است. ضمن اداي احترام به آشيقهاي از دنيا رفته( اسماعيل شاهمرادي،
محمد حسن هنرمند و ...) قابل ذکر است که امروزه آشيقهاي باتجربه نظير:
استاد مسيحالله رضايي، استاد گونش(علي رمضاني)، استاد حيدر محمودي، غياث جباري، بالاخان دانش بيات، حسين عليحسيني، تقي محيط، رمضان باقي، محمدعلي صحرايي در کنار آشيقهاي جوانتري چون: نادر رنجبر، مهدي صدري، علي ولدخاني، کاظم مشهدي، محمد خانکي، اکبر غلامي،حسن دژم و ... نقش بهسزايي در شکوفايي اين هنر اصيل در محيط مورد بحث دارند. طبق نوشتههاي دكتر قافقازيالي در كتاب ايران توركلري آشيق محيطلري در اين محيط تعداد چهل آشيق به هنر آشيقي مشغول ميباشند كه با افزودن اسامي جوانهاني كه در سالهاي اخير به اين حرفه روي آوردهاند تعداد آنها به بيش از پنجاه نفر خواهد رسيد. از اشخاصي كه اقدام به معرفي هنر آشيقي و آشيقها در اين محيط نمودهاند ميتوان به مرحوم دكتر علي كمالي، مهران بهاري، سيدحيدر بيات، دكتر علي قافقازيالي، جواد دربندي، آشيق گونش(علي رمضاني) و ديگران اشاره نمود. مقالاتي در معرفي شعرا و آشيقهاي منطقه نيز ازاين قلم در وبسايتهاي آلمايولو و حكيم تيليم خان منتشر شده است.[5]
کاربردکلمه اوزان در مرغئي:
آقاي مهرعلي احمدي(در سال 87 پنجاه ساله) از اهالي مرغئي ساکن تهران از قول مادر بزرگ مرحومهاش خانم گولصنم که طبع شعري نيز داشته است نقل ميکند که ايشان در جريان يک موضوع خانوادگي که يکي از پسرانش با دختري ازدواج ميکند، مرحومه گولصنم باجي اعتراض خود را به اين ازدواج با سرودن فيالبداهه اين دوبيتي ابراز ميدارد:
ائمميزه اوزان گلير
پرگاروموز پوزان گلير
ياخچوموزو يامانوموز
آسگونلو دفترينده يازان گلير.[6]
آقاي احمدي با نقل موضوع فوق اوزان را "آشوق" معني نمود.[7]
آشيقها معمولا پيامآورزندگي ميباشند. هر جا آشيق مينوازد آنجا پر است از عشق و عرفان و
زندگي. آشيقها تمام تجربيات تلخ و شيرين يک ملت را از گذشتههاي دور به نسل جديد منتقل ميکنند. گاهي حتي تک مصرعي که از زبان آشيق خارج ميشود يک دنيا تجربه و حکمت در آن نهفته است:
با آرزوي رسيدن كليه اوزانهاي ما به آنچه كه مستحقش هستند.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] - ايران تورکلري آشيق محيطلري- دوکتور علي قافقازيالي-2006- ارزوروم- تورکيه- اثر افست يايين ائوي
[2] - در استان تهران علاوه بر مناطق غربي مانند شهريار و ساوجبلاغ و ... در مناطق شرقي مانند فيروزکوه نيز روستاهاي ترک زباني مانند گدوک، توروت، سرانزا و ... وجود دارد. در بخش طالقان نيز روستهايي مانند ميناوند ترک زبانند.
[3] - در استان مرکزي علاوه بر شهرهايي مانند ساوه، شهرستان زرنديه، شازند، کميجان و ... در شهرستانهاي جنوبي استان مانند خمين و محلات نيز روستاهاي بيشمار ترک زبان يافت ميشوند. مانند روستاي بزيجان محلات، دهستان حمزه لو و بخش قورچي باشي خمين.
[4] - مقاله مسأله آذربايجان به صورت راست و حسيني- سيد حيدر بيات- وبسايت آلما يولو: www.hbayat.com
[5] - www.hbayat.com و www.tilimxan.blogfa.com
[6] - آسگون(آسقين) نام طايفهاي در مرغئي ميباشد.
[7] - نوروز 1387- نقل از آقاي مهرعلي احمدي-مرغئي-ساوه
بو وبلاگ حکیم تیلیم خان و ایران تورکلری اؤزللیکله آزربایجانین گونئی بؤلگه لری حاققیندا بیلگی لر وئرمگه دوشونور.