آچیقلاما: بو مقاله حکیم تیلیم خان بئشینجی قورولتاییندا ساوانین مرغئی کندینده اوخونموشدور.

تخميناٌّ۱۸۰ ايل بوندان قاباق دوٍنياسيني دَييشن حکيم تيليمخانين حياتي بارهده هله ده اؤيرنيلمهميش چوخ شئيلر واردير.
اوْنون نه قدر تحصيل آلديغي، هانسي اؤيرتمنلرين مکتبيندن فايدالانديغي، اؤز دؤورونون هانسي سؤز اوستادي، شاعيري، عاشيغيايله اوتور- دور ائلهديگي، کيملردن تأثير آلديغي، کيملره اؤز زامانيندا تأثير قويدوغو، يازديغي شئعرلرين عوٍنوان سايلاري، شئعر بيچيملري و مؤوضوعلارينين سايي هلهليک تدقيقاتچيلاريميزا بللي اولماسا دا، شئعريني آراشديرديقجا باشا دوٍشمک اولور کي، او، درين ايستئعدادا ماليک اولموش، تحصيل آلديقدا عرب و فارس ديللريني اؤيرنديکجه چوخلو ديني مؤوضوعللاري دا اؤيرنميش و چوخ احتمال کي، اوستادلاري شئعر صنعتلريايله تانيش اوْلموش و يا شاعير اؤزو, شئعر صنعتلريني بيلن شاعيرلر و عاشيقلارلا دا گؤروشلر کئچيرميشدير. البته اونون سايي آز اولان شئعرلشمهلريندن ده بللي اولور کي، ذؤوق اهليايله قونوشمالاري واريميش؛ آمما بو قوْنوشمالارين نه اؤلچوده اوندا تأثيرلي اولدوغو و يا اونون باشقالارينا ائتگي بوراخديغي بارهده هلهليک سؤز دانيشماق چتيندير.
شاعيرين بو گوٍنه قدَر الده ائديلميش شئعرلرينه گلديکده ايسه، نئجه کي ۱۳۸۶- جي ايلده کئچيريلن تيليمخان قورولتايينا قلمه آلديغيميز "تيليم خان شئعريميزين بوتون فورمالارينين نوٍمايندهسي" باشليقلي مقالهميزده ده سؤيلهميشديک, او, شعريميزين چوخلو فورمالاريندا طبعيني سيناميشدير. يئنه ده همين سؤزه داياناراق، بونو دا آچيقلاماق لازيمدير کي، اوْنون شئعرلرينين لاپ آغير بؤلومونو تشکيل ائلهين «قوشمالاري» حجمجه داها چوخ اولدوغو کيمي, گؤزلليکجهده جيغالي تجنيس شئعرلريني موٍستثنا ائلهمک شرطيايله باشقا شئعر فورمالاريايله فرقلي و عوٍمومييتله اونلاردان گؤزلديرلر. آچيق سؤز بو کي، تيليمخان, ديليمزه داهادا ياتغين، دوْغما و ديلچيليک اوٍصوللاري ايله ده اوزلاشان شئعر بيچيميايله داها دا آرتيق اوٍنسويت قورموش، همين بيچيمين چوخلو مؤوضوعلاري و فورمالاريندا طبيعيني سيٌناميشدير.
منجه شاعيرين ائل شاعيرينه چئويريلمهسي، شئعرلري هئچ بير علم مرکزي، طرفيندن قورونوب ساخلانيلماياراق، يالنيز خالقين ديلينده و سينه دفترلرينده ساخلانيلماسينين دا رمزي و سيرّي ائله بورادادير. تيليمخان شئعرينده داشينان فيکيرلر, آرزو- ايستکلر، سئوگي- نيفرتلر يالنيز تيليمخانا مخصوص اولان فيکر، آرزو- ايستک، سئوگي و نيفرتلر دئييل، بلکه اونلار، بوٍتون خالقين ايچريسينده دولاشان فيکيرلر، آرزو- ايستکلر و سئوگي نيفتلردير کي، تيليم خانين ديلي و قلمي ايله سسلنير، خالقين يادداشينا جالانير، خالقين ياشاييشيايله يوغرولور، نسيلدن- نسيله کئچير، خالق ياشاديقجا، اثرلر ده ياشايير، شاعيري ده ياشاديرلار.
تيليمخانين موٍختليف بيچيملرده قوشولان شئعرلرينين هاميسيندا ديني مضمونلار، سئوگي- محبت ائلئمئنتلري، گؤزل اخلاقي قوْنولار، اؤيودلر و تاپشيريقلار، بوْلون- سوْلون دويولماقدادير؛ آنجاق اؤنجه ايشاره ائديلن کيمي، اوْنون شئعرينين هم کميّت، هم ده کئيفيتجه آغير حيصّهسيني تشکيل ائدن قوشمالاريندان داها چوخ دانيشماق اولار؛ آمما سؤز اوزانماسين،- دئيه، بو دانيشيقدا شاعيرين «قوشما»لار بيچيمينده يازديغي شئعرلرينده ده يالنيز "اؤيوت" داشييان شئعر پارچالاريندان اؤرنکلر گؤسترمهيه کيفايتلنيريک.
تيليمخان بير دوٍنيا گؤرموش، دوٍنيانين ايستي- سويوغونو دويموش آغ ساققال کيمي بوٍتون اينسانلارا خطاباٌّ بير قوشماسيندا بئله دئيير:
آدم اوغلو هاوالانما هاوايا
پيلله- پيلله ائنندهدير تاماشا
حؤکم اولدو آللاهدان: قاييت بورادان!
شجر آتا مينَندهدير تاماشا
ائل شاعيري، عوٍموم خالقا نصيحت ائتديگي کيمي اؤز نفسيني ده نصيحت ائدير. اؤزونو، اؤز نفسيني، هر اسن يئلايله بوياندان او يانا اسمهمگه، بير اوٍزلولوگه، دايانيش و ديرهنيشه, سؤزو هم ده عملي خالقا فايدالي اولماغا, يئرسيز و فايداسيز ايشلردن چکينمهيه چاغيراراق بئله قلمه آلير:
گؤيول، هرزهگرد تک هر يانا دؤنمه
گؤيول گرک بير ايلقاره بند اولا
بير سؤزلر دانيشا خلاييق پسند
بير نئيي سبز ائده، سويو قند اوْلا
او, «کؤهنه پامبيق بئز اولماز، قاري دوٍشمن دوست اولماز» کيمي آتالار سؤزوموزون و زنگين دئييملريميزين تأثيرينده بئله گؤزل، حيکمتلي مصيراعلار يارادير:
کؤهنه دوٍشمنينن لاف- دوست وورما
نانجيبله گئديب، اوتوروب- دورما
نامرد قاپيسيندا بوينونو بورما
گر صاحيب- آلتميش پارچا کند اولا
تيليمخان هئچ واخت اؤزونو مال، وار، دؤولت و دوٍنيانين اؤتري، عئيني حالدا آلداديجي ثروتلرينين اسيري ائلهمير، اونا دَيَرلي اولان, معنوي دَيَرلر و معنوي دَيَرلر يييهسي اولان اينسانلاردير. او مرد کيشيلرين، داها دوغروسو عوٍمومييتله جامعهنين بو معنوي ثروتلرينين قوجالماسينا، ايشدن دوٍشمهسينه داها آرتيق حئييفسيلهنير:
حئييف اولار مرد کيشيلر قوجالار
نامرد کيشي گلر اوندان باج آلار
بير چينه کي پايهسيندن کج اولار
باشي عرشه گئتسه، اعتباري يوخ
شاعير، درين دوٍشونجهيه صاحيب اوْلدوغو اوٍچون، اوخوجوسونو هر يئرده دوٍشونمهيه، فيکر ائلهمهيه، هر نهيي يوخلاماقلا ياخشي- ياماني سئچمهيه، هر نهيي اولدوغو کيمي تانيماغا چاغيرير:
گـُرکِ بياباني ميش ائيلهمزلر
اگر سوٍد وئرسه ده، ياغي ياغ اولماز
هر الوان چيچگه لاله دئمزلر
رنگي احمر اولسا، داغي داغ اولماز
و يا:
تويدا غمگين اولوب، هر ياسدا گوٍلمه
بو يولو اؤزويه مرتبه بيلمه
هر مزار اوٍستونه بؤرکويو چالما
اؤلوسوز قبيره آغلاماق اولماز
رئاليست و تکلّوفسوز شاعير آيري بير شئعرينده دئيير:
مني منع ائيلهمه ظاليم- گوٍمراه
قارقا بوٍلبول اولماز، بوٍلبول باز اولماز
اوت کؤک اوسته بيتر، اصليني ايستر
قارا پالاس يوماغينان بوز اولماز
تيليم خان قوشمالاريندا اؤيود داشييان ميصراعلار نه قدَر دئيهسن چوخدور. آنجاق «عاريفه بير ايشاره بسدير»،- دئيه، ائله بو قَدَرله کيفايتلنيريک،
۱۳۸۷/۴/۲۶ ح . م. گوٍنئيلي